حضرت حوا، اولین مادر بشریت

به مناسبت رحلت اولین مادر بشریت و نخستین زن پاک سرشت و پاکدامن، نیم نگاهی؛ به جایگاه و معرفی اولین مخلوق زن؛ می اندازیم.

حوا به عنوان مادر بشریت و به عنوان اولین مخلوق زن جایگاه والایی دارد، به گونه ای که چون پیامبر زمان خود در مقام خطاب الهی قرار گرفته و بر همه انسان ها حق مادری دارد. به همین دلیل به ایشان حوّا یعنی مادر زنده ها می گویند. خداوند وی را به عنوان نخستین زن پاک سرشت و پاکدامن از طینت ویژه ای می آفریند. برخلاف تحریفات وارده بر کتب عهدین که همراه با داستان سرایی حوا را محل حلول شیطان و یا عامل فریب آدم علیه السلام معرفی می کنند، قرآن برای او شان و منزلت والایی قرار می دهد. شایان ذکر است بدانیم؛ اول کسی که در روی زمین نساجی کرد، حضرت آدم و حوا بودند، و اول مردی که جبه بافته شده پوشید، جناب آدم بود. و اول زنی که پیراهن و خمار پوشید، جناب حوا بود و هر دو از پشم گوسفند بود.[1]
حضرت حوّاء در قرآن کریم

قرآن کریم در چند بخش، از زندگی حضرت حوا اشاره می کند. در هر دسته از آیات، در کنار نقل داستان حضرت آدم به حضور و وجود این زن اشاره شده است. نخستین زن ها در فرهنگ ها و ملل مختلف، اسامی متفاوتی دارند.[2] حوا نامی است که در ادبیات اسلامی بر همسر آدم نهاده اند. به نظر می رسد این اسم ریشه عربی ندارد.[3] واژه حوا اول بار در تورات ذکر شده[4] و احتمالا از آنجا به زبان و فرهنگ عرب راه یافته است.[5] در قرآن از نام حوا یاد نشده و تنها با واژه «زوج» به او اشاره شده است.[6] نام حوّاء در قرآن تنها به عنوان همسرآدم - که پا به صحنه آفرینش می گذارد- آمده است[7] حوا زنی است مومن و معتقد به پیامبر زمان خود، دارای منزلتی والا و مایه آرامش همسر است. تمام صفات انسانی درباره حضرت آدم در وجود حضرت حوا مادر بزرگ بشریت، هم یافت می شود.[8]
صفات و ویژگی های حضرت حوا
1. ویژگی مادی:

قرآن از آنجا که قصد داستان سرایی ندارد در بیان شخصیت های قصص خود همانند کتب داستان به بیان ویژگی های مادی نمی پردازد. در مورد حوّاء نیز، تنها به زحمت می توان دو ویژگی مادی یافت.

الف. گندمگون: آدم از گل آفریده شد و حوّاء، از وجود آدم خلق شده است.«خَلَقَکمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها؛ شما را از یک تن بیافرید. و از آن یک تن زنش را آفرید.»(زمر، آیه 6) «هُوَ الَّذِی خَلَقَکمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیسْکنَ إِلَیها؛ اوست که همه شما را از یک تن بیافرید. و از آن یک تن زنش را نیز بیافرید تا به او آرامش یابد»(اعراف، آیه 189) بنا به نظر اهل لغت که آدم را از أدمه به معنای گندمگون گرفته اند، می توان حوا را نیز زنی گندمگون دانست.[9]

ب. لبان تیره: اگر به معنی واژه «حو» دقت شود به قرمزی گفته می شود که به سیاهی می زند. همچنین به لبان تیره نیز اطلاق می شود. از این رو به مرد و زن، با لبان تیره گفته می شود: «رجل أَحْوَی و امرأَة حَوَّاء»[10] پس به بیراه نرفته ایم اگر حوّاء را زنی گندمگون و با لبان قرمز تیره بدانیم.
2. ویژگی های معنوی:
همسان با حضرت آدم علیه السلام:

گروهی حوا را آفریده شده از پسماند گندیده گِل آدم و یا از گلی پست تر و بدبوتر از گِل آدم و یا از یکی از دنده های چپ آدم می دانند. حال که قرآن حوا را از نفس آدم و از همان خاک آدم آفریده است. «اوست که همه شما را از یک تن بیافرید. و از آن یک تن زنش را نیز بیافرید تا به او آرامش یابد»(اعراف، آیه 189)

در تورات در بیان خلقت آدم چنین آمده است: «خدا چرتی بر آدم مسلط کرد، تا چیزی احساس نکند، پس یکی از دنده های سینه او را کند، در جایش گوشت گذاشت، آن گاه خدا از آن یک دنده زنی درست کرد، و او را نزد آدم آورد، آدم گفت: این بار استخوانی از استخوانهایم، و گوشتی از گوشتهایم را دیدم، و جا دارد آن را امرأة بنامم، چون از امر من اخذ شد، و به همین جهت است که مرد، پدر و مادر خود را رها نموده، زن خود را می چسبد، به طوری که یک جسد واحد تشکیل می دهند، آن روز آدم و همسرش عریان بودند، و از عریانی خود باکی نداشتند.[11]
منزلت والای حضرت حوّاء:

از منظر قرآن، حوا دارای مقام والایی است. به گونه ای که خداوند او را مورد خطاب قرار می دهد باید توجه داشت قرآن هیچ گاه پیامبری را به همراه همسرش، مورد خطاب قرار نداده،همیشه خطاب به پیامبر و قوم اوست. شاید سّر این چنین بیانی توجه به مرکز زوجیت است که باعث بقای زندگی بشر است.[12] باید توجه داشت که خداوند به حوّاء توجه ویژه ای داشته چرا که به مجرد تکمیل خلقت آدم، اورا برای آرامش وی می آفریند.
حضرت حوا باعث اغوای آدم نشد:

در کتب عهدین حوا عامل اغوای آدم معرفی می شود به این گونه که ابلیس آنجا که نمی تواند آدم را بفریبد دام ابتلا برای حوا پهن می کند و حوا به سهولت فریب می خورد و همسر خود را به عصیان می کشاند. حتی در تورات مجازاتی نیز بر حوا متحمل کرده که تا به امروز دامنگیر دختران حوا می شود. به این گونه که سختی حمل و زایمان را از مجازات عمل حوا می داند و وچس از این گناه، اختیار زن را به مردش می سپارد.[13] به حقیقت این گونه بیانات جفایی بزرگ است که تحریف کنندگان تورات و انجیل به مادر خود کرده اند. جای تاسف است که بعضی از مفسران به جای در نظر گرفتن صراحت آیات قرآن دنباله رو تحریفات انجیل و تورات رفته اند. حال آن که قرآن بعد از آن که آدم و حوا را در مقام تکلیف قرار می دهد، می فرماید: «فَأَزَلَّهُمَا» و نشان می دهد که شیطان هر دوی آن ها را اولا فریب داد وثانیا هر دوی آن ها را به طور همزمان فریب داد.(بقره، آیه 36) همچنین می فرماید: «فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیطانُ؛ پس شیطان آن دو را وسوسه کرد»(اعراف،، آیه 20) این آیه به صراحت بیان می کند که شیطان هر دوی آن ها را به طور مستقیم فریب داد. همچنین هردوی آن ها از بهشت اخراج شدند. و هر دو توبه کردند و توبه ی هر دوی آن ها پذیرفته شد.
حضرت حوا، همسری مهربان:

هر گاه خداوند در قرآن از همسر به واژه زوج یاد کرده، رابطه عاطفی بین زن شوهر را مد نظر داشته است. از این که در اینجا واژه زوج برای همسر آدم به کار رفته می توان دریافت که به روابط زناشویی و محبت و رحمت بین آدم و حوّاء اشاره شده است.[14]
حضرت حوا، مایه آرامش همسر:

حضرت حوا مایه آرامش حضرت آدم است. بر اساس بعضی از روایات، خداوند هنگامی که آدم را دربهشت قرار داد، آدم در آنجا هم نشین و مونسی نداشت، از این رو غمگین و وحشت زده بود.[15] پس خداوند همسری را برای وی قرار داد تا در کنارش آرامش یابد. برای اثبات ادعای این که حوا مایه آرامش آدم است، سه دلیل ذکر شده است:

الف: در آیه به نفس واحد اشاره شده، اینکه همسر آدم نیز از همان نفس آدم است موید آرامش است. پس خداوند از نفس آدم برای او همسری بیافرید تا در کناراوآرامش گیرد و به او تمایل یابد، چرا که هر کس به هم جنس خود آرامش یابد و به هم نوع خود محبت و تمایل دارد همانگونه که انسان به فرزند خویش آرامش یابد و او را چون خود دوست دارد چرا که جزئی از وجود اوست.

ب: آیه بیان داشته که از نفس واحد برای آدم زوج قرارداده -که با توجه به معنای خاص زوج در قرآن که در قسمت قبل به آن اشاره شد- خود دلیل دیگری بر آرامش بخشی حوّاء است.

ج: واژه سکن که به معنی دوری از هرگونه اضطراب و نگرانی است خود به طور مستقیم به آرامش اشاره دارد.[16] خداوند به آدم می فرماید: در کنارحوا به دور از هر گونه اضطراب و نگرانی آرام بگیر.
سؤالات حوایی:

1. حضرت آدم و حوا، چند ساعت در بهشت بودند؟

بنابر روایات حضرت آدم و حوا، تنها شش ساعت در بهشت بودند.[17]

2. خلقت حوا چگونه بوده؟ گفته شده که از آدم علیه السلام خلق شده اما چگونه خلق شده است؟

در آیه اول سوره نساء آمده است: «یَأَ ایهُّا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکمُ مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنهْا زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنهْمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَ نِسَاء؛ ای مردم، بترسید از پروردگارتان، آن که شما را از یک تن بیافرید و از آن یک تن همسر او را و از آن دو، مردان و زنان بسیار پدید آورد»(نسا، آیه 1) در تفسیر عبارت«وَ خَلَقَ مِنهْا زَوْجَهَا» اکثر مفسران معتقدند؛ مقصود آن است که از همان خاک و ماده اولیه ای که آدم را آفرید، از آن سرشت حوا را نیز بیافرید. بنابراین آن دو با یکدیگر خلق شده اند.

3. آیا فرزندان آدم علیه السلام و حوا با هم ازدواج کردند؟

در ایـن باره در میان دانشمندان اسلامی دو نظر وجود دارد و هر کدام برای خود دلایلی از قرآن و روایات ذکر کرده اند. اینک ما هر دو نظر را به طور اجمال نقل می کنیم:

نظر اول: در آن زمان هنوز قانون تحریم ازدواج خـواهر و برادر از طرف خداوند قرار داده نشده بود و چون راهی برای بقای نسل بشر غیر از این راه نبود،از این جهت ازدواج آنان با یکدیگر صورت گرفته است؛ ناگفته پیداست که دستگاه قانونگذاری ازآن خداست «ان الحکم الا للّه؛ حکم تنها از آن خداست.»(یوسف، آیه 40) چه اشکال دارد که به طور مـوقـت بـرای گـروهـی از راه ضرورت این گونه ازدواج در آن زمان بلامانع و مباح باشد و برای دیـگـران عـموما تحریم ابدی شود؟

طرفداران این نظریه از ظواهر قرآن با این آیه برای خود دلیل مـی آورنـد: «وَ بَثَّ مِنهْمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَ نِسَاء؛ و از آن دو، مردان و زنان بسیار پدید آورد»(نسا، آیه 1» ظاهر این آیه می گوید: نسل بشر فقط به وسیله این دو تن به وجود آمده است و اگر غیر از این دو در بقای نسل او دخالت داشتند باید بفرماید: «و بث منهما و من غیرهما» یعنی به وسیله این دو و غیر آنان… عـلاوه بـر ایـن،در روایـتـی از امام سجاد علیه السلام نقل می کند این مطلب تایید شده است.

نظر دوم: چون ازدواج فرزندان آدم با یکدیگر ممکن نبوده - زیرا ازدواج با محارم یک عـمـل قـبـیح و زشت است - فرزندان آدم با دخترانی از نژاد و نسل دیگر که در روی زمین بودند ازدواج کـردنـد، بـعـدا کـه فرزندان آنها با هم پسر عمو شدند، زناشویی در میان خود آنان صورت پـذیـرفت. این نظر را نیز بعضی از روایات تایید می کند، زیرا نسل آدم نخستین انسان روی زمین نبوده، بلکه پیش از او نیز انسان هایی در زمین زندگی می کرده اند.

نتیجه اینکه، ممکن است گفته شود که پسران آدم با بقایای انسان های پیشین که قبل از خلقت آدم و حوا در روی زمین زندگی می کردند، ازدواج کرده اند و از گفتگوی خدا با فرشتگان درباره آفرینش آدم در روی زمین استفاده می شود که قبل از آدم و حوا انسان هایی در روی زمین زندگی می کردند و این حقیقت از روایات نیز استفاده می شود.[18]

4. محل دفن حضرت حوا کجاست؟

تاریخ طبری به نقل از عبدالله بن عباس آورده است: که حضرت آدم در هند فرود کرده است و حضرت حوا در جده. ولی بسیاری از مورخان در خصوص محل دقیق قبر حوا تردید دارند.[19] ظاهراً نخستین «مقبره حوّا» را ایرانیان ساخته اند.

مجله لوپوئن فرانسوی هم در مورد وجود چنین مقبره ای در ایام حج نوشت: قبرستانی در نزدیکی جده وجود دارد که حاجیان ایرانی برای زیارت به آن مراجعه می کنند، ولی از مقبره حضرت حوا اثری به جز یک دیوار باقی نماده است و ایرانیان با خواندن دعاهایی در آن جمع می شوند.

پی نوشت:

[1] مقدس اصفهانی، الاوائل، ص 575.

[2] به طور مثال نزد یونانیان پاندورا، در آیین زرتشت مشیانه، در افسانه های ژاپن یامی و نزد قوم لویا در کنیا سِلا خوانده می شود. رجوع کنید به: مهدی رضایی، آفرینش و مرگ در اساطیر، ص ۱۶۷ به بعد؛ عباس اشرفی، مقایسه قصص قرآن و عهدین، ص ۱۴۶.

[3] حوا را واژه عبری قلمداد کرده اند. محمد جواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبان های سامی و ایرانی، ج ۱، ص ۲۰۳؛ encyclopeadia judaica, 1996, Jerusalem, keter publiching house. V9, p979

[4] سفر پیدایش، ۳/۲۰؛ ۴/،1.

[5] گفته می شود در اشعار جاهلی، سه بار نام حوا آمده است، دو بار در شعر امیه بن ابی صلت و یک بار در اشعار عدی بن زیاد مسیحی که در زمان پیامبر می زیسته است، نک encyclopeadia judaica, 9/983

[6] بقره/ ۳۵؛ نسا/ ۱؛ اعراف/ ۱۸۹ و ۱۹۷؛ طه/ ۱۱۷؛ زمر/6.

[7] در قرآن تنها نام مریم علیهاالسلام ذکر شده و این به جهت اثبات بندگی عیسی علیه السلام بوده است.

[8] به جز مواردی که به طور خاص به تکریم آدم اشاره می کند.

[9]مفردات راغب، ج1، ص70.

[10] لسان العرب، ج1، ص207.

[11] فصل دوم از سفر اول که سفر خلقت است به نقل از ترجمه المیزان، ج 1، ص214.

[12] القصص القرآنی، ص 35.

[13] برای اطلاعات بیشتر رجوع شود به تورات فصل دوم از سفر اول.

[14] دقائق الفروق اللغویه، ص97.

[15] الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج 1، ص182.

[16] الفروق اللغویه، ص 228.

[17] بحار الانوار، ج11، ص 188، روایت 45.

[18] مکارم شیرازی، ناصر؛ سبحانی، جعفر، پاسخ به پرسش های مذهبی.

[19] تاریخ طبری.