شب آخر ماه رمضان:
شب آخر ماه رمضان، شب مباركى است كه چند عمل در آن وارد شده است:
1ـ غسل كردن.(1)
2ـ زيارت امام حسين(عليه السلام).(2)
3ـ خواندن سوره هاى «انعام»، «كهف» و «يس».(3)
4ـ صد مرتبه بگويد: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ.(4)
5ـ خواندن اين دعا كه «شيخ كلينى»; از امام صادق(عليه السلام) نقل كرده است:
اَللّهُمَّ هذا شَهْرُ رَمَضانَ،اَلَّذى اَنْزَلْتَ فيهِ الْقُرْآنَ وَقَدْ تَصَرَّمَ، وَاَعُوذُ
خدايا اين ماه رمضانى است كه در آن قرآن را نازل فرمودى و اكنون رو به رفتن است و پناه مى برم
بِوَجْهِكَ الْكَريمِ يا رَبِّ اَنْ يَطْلُعَ الْفَجْرُ مِنْ لَيْلَتى هذِهِ، اَوْ يَتَصَرَّمَ شَهْرُ
به ذات بزرگوارت اى پروردگار من كه سپيده دم امشب بر من بزند يا ماه
رَمَضانَ، وَلَكَ قِبَلى تَبِعَةٌ اَوْ ذَنْبٌ تُريدُ اَنْ تُعَذِّبَنى بِهِ يَوْمَ اَلْقاكَ.(5)
رمضان بر من بگذرد و از تو در پيش من پيگرد يا گناهى باشد كه بخواهى مرا در روز ديدارت عذاب فرمائى.
6ـ خواندن دعاى «يا مُدَبِّرَ الاُْمُورِ» كه در اعمال شب بيست و سوم .(6)
7ـ با ماه رمضان وداع كند و دعاهاى وداع را كه علماى بزرگ در كتب خويش نقل كرده اند بخواند و از بهترين آن دعاها، دعاى چهل و پنجم «صحيفه كامله سجّاديّه» است.
«سيّد بن طاووس» از امام صادق(عليه السلام) روايت كرده است كه هر كس در شب آخر ماه رمضان، با آن ماه وداع كند و اين دعا را بخواند، خداوند او را پيش از طلوع صبح بيامرزد و توفيق توبه و انابه را به او مرحمت فرمايد:
اَللّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ صِيامى لِشَهْرِ رَمَضانَ، وَاَعُوذُ بِكَ اَنْ
خدايا قرارش مده آخرين ديدار از روزه ام در ماه رمضان و پناه مى برم به تو از آن كه
يَطْلُعَ فَجْرُ هذِهِ اللَّيْلَةِ اِلاَّ وَقَدْ غَفَرْتَ لـى.(7)
سپيده دم امشب بر من بزند جز آن كه مرا آمرزيده باشى.
در روايت ديگرى از جابر بن عبداللّه انصارى نقل شده است كه در جمعه آخر ماه رمضان به محضر رسول خدا(صلى الله عليه وآله)شرفياب شدم; رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به من فرمود: اين روز، جمعه آخر ماه رمضان است، با آن وداع كن و بگو:
اَللّـهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ صِيامِنا اِيّاهُ، فَاِنْ جَعَلْتَهُ فَاجْعَلْنى
خدايا قرارش مده آخرين ديدار ما از روزه مان در ماه رمضان و اگر چنين كرده اى پس مرا
مَرْحُوماً، وَلا تَجْعَلْنى مَحْرُوماً.
مورد رحمت قرار ده و قرارم مده در زمره محرومان.
رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در ادامه فرمود: هر كس در اين روز اين دعا را بخواند، به يكى از دو خصلت نيكو دست يابد، يا آن كه ماه رمضان آينده را درك مى كند و يا به آمرزش و رحمت بى انتهاى خداوند مى رسد.(8)
8ـ خواندن ده ركعت نماز (هر دو ركعت به يك سلام).
از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) روايت شده است كه هر كس در شب آخر ماه رمضان، ده ركعت نماز بگزارد و در هر ركعت يك مرتبه سوره «حمد» و ده مرتبه سوره «قل هو اللّه احد» را بخواند و در ركوع و سجود ده مرتبه بگويد: سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ و بعد از هر دو ركعت، تشهّد بخواند و سلام دهد و هنگامى كه تمامى ده ركعت به پايان رسيد، هزار مرتبه بگويد: أَسْتَغْفِرُ اللّهَ و بعد از استغفار سر به سجده بگذارد و بگويد:
يا حَىُّ يا قَيُّومُ، يا ذَا الْجَلالِ وَ الاِْكْرامِ، يا رَحْمنَ الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ
اى زنده اى پاينده اى صاحب جلالت و بزرگوارى اى بخشاينده دنيا و آخرت
وَرَحيمَهُما، يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ، يا اِلهَ الاَْوَّلينَ وَالاْخِرينَ، اِغْفِرْ لَنا
و مهربان آن دو اى مهربانترين مهربانان اى معبود پيشينان و پسينيان
ذُنُوبَنا، وَتَقَبَّلْ مِنّا صَلواتَنا وَ صِيامَنا وَ قِيامَنا.
گناهانمان را بيامرز و نمازها و روزه ها و شب زنده داريهامان را بپذير.
فرمود: هر كس چنين كند، سوگند به حقّ آن كس كه مرا به نبوّت مبعوث كرد كه جبرئيل مرا خبر داد از اسرافيل و اسرافيل از پروردگار خود، كه هنوز اين شخص سر از سجده برنداشته است كه خداوند او را بيامرزد و ماه رمضان را از او قبول فرمايد، و از گناهانش بگذرد…(9)
اين نماز و اعمال براى شب عيد فطر هم نقل شده است. در آن روايت آمده است: تسبيحات اربعه را در ركوع و سجود، به جاى ذكر ركوع و سجود بخواند و به جاى إغفر لنا… بگويد: إغْفِرْ لى ذُنُوبِى، وَ تَقَبَّلْ صَوْمِى وَ صَلاتِى وَ قِيامِى.(10)
دعاى ختم قرآن در روز آخر ماه رمضان:
با توجّه به اين كه در روز آخر ماه رمضان، غالباً مردم قرآن را ختم مى كنند، مناسب است كه بعد از ختم قرآن دعاى چهل و دوم «صحيفه سجّاديه» را بخوانند.
همچنين مى توانند اين دعاى مختصر را كه از امير مؤمنان(عليه السلام) نقل شده است بخوانند:
اَللّـهُمَّ اشْرَحْ بِالْقُرْآنِ صَدْرى، وَاسْتَعْمِلْ بِالْقُرْآنِ بَدَنى، وَنَوِّرْ بِالْقُرْآنِ
خدايا سينه ام را بوسيله قرآن بگشا و به كار انداز به دستورات قرآن بدنم را و روشن گردان بوسيله قرآن
بَصَرى، وَ اَطْلِقْ بِالْقُرْآنِ لِسانى، وَاَعِنّى عَلَيْهِ ما اَبْقَيْتَنى، فَاِنَّهُ لا حَوْلَ
ديده ام را و باز كن به قرآن زبانم را و كمكم ده به (عمل) بدان تا زنده ام دارى زيرا هيچ
وَلا قُوَّةَ اِلاَّ بِكَ.(11)
جنبش و نيرويى نيست جز به تو.

1. اقبال، صفحه 237.
2. همان مدرك.
3. همان مدرك، صفحه 242.
4. همان مدرك.
5. كافى، جلد 4، صفحه 164، حديث 5.
6. فقيه، جلد 2، صفحه 162.
7.اقبال، صفحه 256 و بحارالانوار، جلد 95، صفحه 181.
8. اقبال، صفحه 243 و بحارالانوار، جلد 95، صفحه 172.
9. اقبال، صفحه 241 و بحارالانوار، جلد 95، صفحه 73.
10. اقبال، صفحه 272 و بحارالانوار، جلد 88، صفحه 130.
11. مصباح المتهجّد، صفحه 323 و بحارالانوار، جلد 89، صفحه 209.